به نام خدا
نهضت ملی شدن نفت ایران
نفت در تاریخ سیاسی معاصر ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار است و نمی توان آن راجدا از صحنه سیاست و تاریخ ایران دانست .
اجازه استخراج و استفاده از معادن ایران از جمله نفت به طور رسمی از سا ل1250 ه.ش ، 1872 میلادی در زمان ناصرالدین شاه به « بارون ژولیوس روتیر » داده شد این امتیاز که تا آن زمان در نوع خود بی سابقه بود از داخل و خارج مورد مخالفت قرارگرفته و لغو شد .
امتیاز استخراج و بهره برداری و لوله کشی نفت و قیر در سراسر ایران به جزء پنج استان شمالی به مدت شصت سال در سال 1280 ش ، 1901 م در زمان مظفرالدین شاه به « ویلیام ناکسی دارسی » داده شد . وی پس از کسب این امتیاز شرکت هایی در ایران تشکیل داده ، شروع به حفاری در نقاط مختلف ایران کرد . در حالی که عملیات این شرکت می رفت که با ناکامی روبرو شود ناگهان در سال 1287ش چاهی در مسجدسلیمان به نفت رسید و ار آن تاریخ مسأله جدیدی به نام نفت وارد سیاست ایران شد و کشور ما را با دشواری هایی روبرو ساخت .
انگلستان با خرید 56% از سهام شرکت دارسی و با استفاده از شرایط آسان امتیاز استفاده های زیادی از نفت ایران می برد. به همین دلیلهمواره در تلاش بود تا این قرارداد را با وضع بهتری تثبیت کند و آسانتر به چپاول و غارت ثروت ایران بپردازد.
از این رو در سال 1310 ش در زمان سلطنت رضا شاه ناگهان 4/3 مبلغی را که به ایران می پرداخت کم کرد . مذاکرات بین ایران و انگلیس برای حل اختلاف آغاز و سرانجام با پادرمیانی و وساطت رضا شاه در سال 1312 ش ، 1933 قرارداد دارسی با شرایط بهتری به نفع انگلستان تمدید و در مجلس شورای ملی نیز به تصویب رسید .
رقابت بر سر گرفتن امتیاز نفت شمال :
در سال 1323 در زمان دولت ساعد مراغه ای پیشنهادهایی از سوی چند شرکت آمریکایی برای گرفتن امتیاز نفت شمال به ایران رسید ، وحتی نمایندگانی برای مذاکره به ایران فرستاده بودند ، در این اثنی دولت شوروی سابق پس از اطلاع از درخواست شرکت های آمریکایییک هیئت اقتصادی به ریاست کافتارادزه معاون وقت وزارت خارجه به ایران فرستاد و به طور رسمی خواستار دریافت امتیاز نفت شمال ایران شد .
دولت ایران تا پایان کامل جنگ جهانی دوم و مشخص شدن وضع اقتصادی جهان این تقاضا را مسکوت گذاشت .
این مسئله باعث نگرانی روس ها و در نتیجه تیرگی روابط بین دو کشور شد .
دولت ساعد که متکی به مردم ایران نبود با اختلاف آمریکا و شوروی و رقابت آنها در گرفتن امتیاز نفت شمال ایران استعفاداد.
سر انجام در حالی که این جریان ها به بحث اصلی در صحنه ی سیاسی ایران تبدیل شده بود دکتر محمد مصدق به عنوان یکی از نمایندگان مجلس و چهره ای ضد استعماری دربرابر سیاست موازنه ی مثبت حزب توده« سیاست موازنه ی منفی » را مطرح کرد و با همکاری تعداد کمی از نمایندگان مجلس طرحی را در این مورد در مجلس به تصویب رساند .
پیکار بر سر نفت و استقلال :
هنوز زمانی از امتیاز خواهی آمریکاییان نگذشته بود که دولت انگلستان هیتی را به ریاست فردی به نام گس به ایران فرستاد تا قرارداد 1312 ش / 1933 م را تمدید کند .
به همین جهت لایحه الحاقی گس – گلشائیانبا عجله تمام تهیه و در حالی که مدت کوتاهی از عمر مجلس پانزدهم باقی نمانده بود با قید دو فوریت تقدیم مجلس شد . در این زمان نمایندگان اقلیت مجلس با نطق های طولانی وقت مجلس را گرفته و با پشتیبانی افکار عمومی خارج از مجلس مانع تصویب آن شدند و عمر مجلس بدون نتیجه به پایان رسید و رسیدگی نهایی درباره آن به مجلس شانزدهم واگذار شد . پس از تشکیل مجلس شانزدهم ، این لایحه جهت رسیدگی به کمیسیون نفت ارسال شد . کمیسیون پس از رسیدگی آن را رد کرد بدین ترتیب راه برای ملی شدن صنعت نفت در ایران هموارتر شد .
« نقش آیت الله کاشانی و فدائیان اسلام در ملی شدن نفت » :
آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی فرزند عالم بزرگ حاج سید مصطفی کاشانی است .
در جنگ جهانی اول هنگامی که پدرش و عده ای دیگر از علمای نجف فتوای جهاد علیه انگلیسی ها را در عراق داده بودند در جنگ علیه آنان شرکت کرد و پس از شهادت پدرش به دست انگلیسی ها و شکست نیروهای مبارز عراقی مورد تعقیب نیروهای انگلیسی قرارگرفته و سر انجام توسط نیروهای انگلیسی دستگیر شد و به زندان افتاد . در این زمان که مقارن با انتخابات مجلس دوره چهاردهم بود ، مردم تهران به پاس خدمات و مبارزات ضد استعماری ایشان در ایران و عراق اورا به نمایندگی خود برگزیدند ولی با چنین مسئولیتی از سوی مردم ، باعث رهایی او نشد و به مدت 28 ماه در زندان متفقین ماند . مبارزات او برای ملی شدن نفت از همین زندان آغاز شد .
آیت الله کاشانی در زندان تأکید کرد که با سلطه هر اجنبی که مخالف مصالح و استقلال ایران باشد مخالفم و فرقی ندارد که کدام کشور باشد ، ایشان اضافه کرد که اگر از زندان آزاد شدم ، کاری خواهم کرد که ملت ایران قطره ای نفت به انگلستان ندهد . وی در تمام طول مجلس چهاردهم از سیاست های مصدق در راه ملی شدن نفت از داخل زندان حمایت کرد.
ـ
« تصویب طرح اجرایی ملی شدن نفت در ایران » :
حضور آیت الله کاشانی و دکتر مصدق در مجلس شانزدهم مبارزات ملی شدن نفت را وارد مرحله جدی تری کردند . چرا که هر دو از پیشتازان این نهضت بودند در این مجلس قرار شد که کمیسیون مخصوص نفت تشکیل شود و به همین دلیل از هریک از کمیسیون های مجلس سه نفر برگزیده شدند و کمیسیون هجده نفره به ریاست دکتر مصدق تشکیل شد .
هدف این کمیسیون مطالعه و بررسی پیشنهادها درباره نفت و از جمله قرارداد الحاقی گس-گلشائیان و گزارش آن به مجلس بود . کمیسیون مذبور پس از بحث و بررسی لازم به این نتیجه رسید که قرارداد یاد شده برای احقاق حقوق مردم ایران کافی نیست و به اتفاق آراء آن را رد کرد .
در این زمان عده ای از اعضای کمیسیون ویژه نفت درخواست ملی شدن نفت را ارئه کردند و حتی « دکتر بقائی » طرحی به منظور ملی کردن نفت با یازده امضاء تقدیم مجلس کرد . ولی به علت کمبود امضاء در مجلس مطرح نشد .
در این زمان آیت الله کاشانی طی بیانیه ای از مردم ایران خواست که آنقدر در باره ملی شدن نفت پافشاری کنند تا دولت انگلستان و طرفداران شرکت نفت ناچار به اطاعت از افکار عمومی گشته و حقوق ملت ایران را به آنهابازگردانند.
دراین تاریخ مانع عمده کمیسیون نفت برای ملی کردن آن رزم آرابودکه درپست نخست وزیری به طورجدی باملی شدن نفت مخالفت می کرد.برای برداشتن آخرین مهره استعمارومانع ملی شدن نفت فداییان اسلام وارد میدان مبارزه شدند وباگلوله خلیل طهماسبیرزم آرابه قتل رسید.
فردای آن روزکمیسیون به اتفاق آرااصل ملی شدن نفت رادرسراسر ایران پذیرفت وازمجلس درخواست کرد که برای تعیین راههای عملی ملی شدن نفت دوماه ماموریت کمیسیون راتمدید کند.
سرانجام مجلس شورا درتاریخ 24 اسفند ومجلس سنا درتاریخ 29 اسفند 1329ش گزارش کمیسیون درباره ملی شدن نفت راتصویب کردند.بدین ترتیب ،نفت ایران پس از پنجاه سال ملی شد.
وکمیسیون ماموریت یافت که طرح عملی ملی شدن صنعت نفت رادردوماه تهیه کند.کمیسیون پس از انقضای مدت معین شده طرح اجرایی ملی شدن نهضت نفت مصوب مجلس راطی نه ماده تهیه کرد.
ازموارد مهم آن تشکیل یک هیت مختلط مرکب از ده نفر از نمایندگان مجلس شورا وسناازهرکدوم پنج نفراین هیئت موظف بود بی درنگ از شرکت نفت سابق ایران و انگلیس خلع ید کرده وبه مطالبات دعاوی آنها رسیدگی کند.از نمایندگان مجلس حسین مکی (سیاست مدار –نویسنده ومورخ)به عنوان نماینده خلع ید برگزیده شد وبه همراه هیئتی عازم خوزستان شدند.
نیروهای انگلیسی که عرصه راتنگ دیده وترک زمین وواگذاری کامل تاسیسات نفتی وپالایشگاه آبادان برایشان سخت می نمود اعلام کردند :حاضر به ترک پالایشگاه نیستند ودرصورت فشاربرخروجو واگذاری پالایشگاه اقدام به انفجار ومعدوم نمودن کلیه تاسیسات پالایشگاه آبادان می نمایند.
دراین اثنی درآبادان –خرمشهروتمام شهرهای جنوب به فرمان آیت الله کاشانی به مردم اطلاع داده شد وازمردم مساعدت خواستند.
باشنیدن این خبر مردم جنوب ایران متشکل از هزاران نفر زن و مرد و پیر و کودکبصورت خود جوش وبا پای پیاده به سمت پالایشگاه آبادان حرکت کرده وصحنه شورانگیزوعجیبی رارقم زدند. وبا دستان خالی دورتادور پالایشگاه زنجیره ای انسانی تشکیل دادند واعلام نمودند که ما باجان خویش از صنعت نفت ایران دفاع می کنیم.
نیروی های انگلیسی ار بیم جان خود اعلام تسلیم کرده وبایک کشتی انگلیسی که درساحل اروند توقف نمودپالایشگاه را ترک نمودند.حسین مکی درخاطرات خویش (یادداشتهای سیاسی)نقل میکند :وقتی که این ماجرای غرورآفرین خلعییت رابرای شاه تعریف نمودم ،و گزارش دادمکه چگونه پیروجوان دست دردست هم پالایشگاه آبادن را نجات دادند شاه بالحنی پرازتالم ودلهره گفتند:
سعی کنید انگلیسی ها نروند .
سعی کنید ناراحت نشوند؟!
من بیم دارم ازاین انگلیسی ها (یادآورخاطره تلخ تبعید پدرش درسال 1320 از انگلیس) لذا هنگامی که حسین مکی از جلسه ملاقات با شاه بیرون آمد.خبرنگاران از وی سوال نمودند که اعلیحضرت چه بیاناتی ایراد فرمودند ؟
حسین مکی پاسخ داد:
اعلیحضرت فرمودندکهاگر یک سرباز انگلیسی پای درسواحل جنوب بگذارد بنده شخصا به عنوان سرباز وطن پیشگام ازهمه ملت به دفاع از خاک ایران خواهم پرداخت .
منابع و ماخذ :
طلای سیاه بلای جان ایران – ابوالفضل سانی امیر کبیر
تاریخ سیاسی معاصرایران –مدنی
خلع ید (کتاب سیاه حسین مکی )
پنجاه سال نفت ایران – مصطفی فاتح
مصدق و نبرد قدرت - کاتوزیان
جعفر پیوسته کاشانی